Ύστερα από τις «επενδυτικές περιπέτειες» εκατοντάδων Ελλήνων και όχι μόνο, μεταξύ των οποίων άτομα με ευρείες γνώσεις πάνω σε επενδυτικά σχήματα και αποδόσεις (yield), όπου κάποιοι υποσχόταν κέρδη του ύψους 36% έως και 45% ετησίως, θα θέλαμε να παραθέσουμε με το άρθρο αυτό, μερικά ιστορικά και όχι μόνο στοιχεία για τη λειτουργία των σχημάτων αυτών και τους μεγάλους κίνδυνους που ελλοχεύουν. Παρενθετικά και μόνο να ενημερώσουμε τον αναγνώστη ότι το τελευταίο γνωστό σχήμα που απασχολεί την Ελληνική κοινωνία, υποσχόταν παρόμοιες εξωπραγματικές αποδόσεις μέσω arbitrage (εξισορροπητική κερδοσκοπία), ήτοι αγορά και πώληση συναλλάγματος σε διαφορετική τιμή ισοτιμίας που αποφέρει, λόγω του όγκου των συναλλαγών, μεγάλα κέρδη σε περίπτωση επιτυχημένης πρόβλεψης.

Τον Ιούνιο του 1919 ο Charles Ponzi, ένας Αμερικάνος Ιταλικής καταγωγής, έπεισε κάποιους να επενδύσουν ότι ποσό ήθελαν σ’ αυτόν και θα είχαν κέρδος 50% επί του ποσού που είχαν επενδύσει κάθε 90 ημέρες. Οι πρώτοι που μπήκαν στην «πυραμίδα» πήραν τα λεφτά που τους υποσχέθηκε ο Ponzi από τα χρήματα που έβαζαν αυτοί που έμπαιναν αργότερα και έτσι όλοι πείστηκαν ότι όντως ήταν κερδοφόρος επένδυση. Η όλη ιστορία κράτησε μέχρι τον Αύγουστο του 1920 όταν η εφημερίδα Boston Globe ξεσκέπασε την ιστορία και το όλο σχήμα κατέρρευσε. Ο Ponzi μέχρι τότε έπαιρνε περίπου 200.000$ την ημέρα από φερέλπιδες «επενδυτές» οι οποίοι έσπευδαν να τοποθετήσουν τα χρήματά τους. Οι απάτες αυτού του τύπου από τότε ονομάζονται «Ponzi schemes» ή «πυραμίδες» ή «αεροπλανάκια».

Τα σχήματα αυτά διακρίνονται σε δύο είδη:

• Οι «καθαρές πυραμίδες» ή «αεροπλανάκια» (clean or straight – forward pyramids) όπου τα χρήματα δίνονται στο σχήμα χωρίς να επενδύονται πουθενά από αυτό, απλά δίνονται πίσω κάποια έγγραφα που αποδεικνύουν ότι κατατέθηκε το ποσό. Στις απλές πυραμίδες οι συμμετέχοντες δίνουν χρήματα σε εκείνους που τους στρατολόγησαν και στρατολογούν νέα μέλη για να τους πάρουν χρήματα (π.χ. επικαλούνται φιλανθρωπικούς σκοπούς)
• Οι «επενδυτικές πυραμίδες» (investment or fund pyramids) όπου τα χρήματα δίνονται στο σχήμα για να τα επενδύσει σε επιχειρήσεις ή μετοχές. Στις πυραμίδες τύπου «Ponzi» υπάρχει μία επιχειρηματική ιδέα και ένας «εγκέφαλος», ο οποίος αναλαμβάνει μόνος του τη στρατολόγηση των υποψηφίων επενδυτών, υποσχόμενος υψηλές αποδόσεις.

Τελικά τι είναι η «πυραμίδα»; Είναι ένα σύστημα στο οποίο για να βγάλει κανείς χρήματα θα πρέπει να στρατολογήσει νέα μέλη τα οποία θα δίνουν χρήματα σε αυτούς που τους στρατολόγησαν, ενώ αυτοί για να εισπράξουν θα πρέπει να στρατολογήσουν νέα μέλη. Εάν δεν υπάρχει σαν κάλυψη η πώληση κάποιων προϊόντων και απλά δίνει κάποιος λεφτά τότε όπως προαναφέρθηκε λέγεται και «αεροπλανάκι».  Ο πρώτος που θα ξεκινήσει την «πυραμίδα» θα στρατολογήσει π.χ. 10 άτομα που το κάθε ένα από αυτά θα πρέπει να στρατολογήσει άλλα 10 άτομα κ.ο.κ. Η «πυραμίδα» σαν σχήμα δεν είναι μονοδιάστατη αλλά ένα τρισδιάστατο τρίγωνο έτσι που σε 10 διαστρωματώσεις καλύπτει πολύ πάνω από τον πληθυσμό της γης, δηλαδή 10 δισεκατομμύρια άτομα. Η βασική μαθηματική δομή λέει ότι αν για παράδειγμα καταβάλεις σε αυτόν που σε στρατολόγησε 100€ και στρατολογήσεις 10 άτομα τότε θα κερδίσεις καθαρά 900€ (10Χ100=1.000€ που θα πάρεις μείον 100€ που έδωσες).

Φυσικά όλα φαίνονται εύκολα και αυτονόητα με μια μικρή διαφορά. Θα πρέπει συνεχώς να στρατολογούνται νέοι «επενδυτές» και να μην υπάρχει καμιά διαρροή. Η πραγματικότητα είναι ότι κάποια στιγμή το σύστημα θα πάψει να δουλεύει, η βάση της πυραμίδας δεν θα μπορεί να στρατολογήσει νέα μέλη και έτσι θα χάσει σχεδόν όλο το ποσό της εισφοράς. Ο πιο κερδισμένος είναι ο ιδρυτής του σχήματος και λιγότερο (αλλά κερδισμένοι) αυτοί που είναι στα πρώτα επίπεδα του σχήματος.

Γενικά οι άνθρωποι έχουν την τάση να υπερεκτιμούν την ικανότητά τους για πρόβλεψη. Η πρόβλεψη μέσα από διάφορα μοντέλα συνήθως παρέχει ικανοποιητικά αποτελέσματα σε βραχυχρόνιες περιόδους, είναι όμως αναξιόπιστη σε μακροχρόνιες περιόδους. Όταν κάτι φαίνεται πολύ καλό και πολύ εύκολο για να είναι αληθινό, είναι μαθηματικά σίγουρο ότι είναι απάτη. Δεν υπάρχουν μαγικοί τρόποι για να γίνει κανείς γρήγορα πλούσιος, που δεν τους έχουν ανακαλύψει άλλοι πριν από εμάς.